مروری بر وضعیت جهان تحت تاثیر شوک‌های ژئوپلیتیک، انرژی و اقتصادی
مقدمه
واژه‌نامه انگلیسی کالینز¹، “پرماکرایسیس“² را به عنوان واژة سال ۲۰۲۲ انتخاب کرده؛ این کلمه ترکیبی به صورت “یک دوره طولانی ناپایداری و ناامنی” تعریف می‌شود و توصیف دقیقی از وضعیت جهان در آستانه سال ۲۰۲۳ است. حمله نظامی ولادیمیر پوتین به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، منجر به بزرگترین جنگ خاکی در اروپا از سال ۱۹۴۵، بیشترین خطر وقوع جنگ هسته‌ای از زمان بحران موشکی کوبا و وسیع‌ترین تحریم‌ها از دهة ۱۹۳۰ گردید. افزایش قیمت غذا و انرژي در بسیاری از کشورها باعث تجربه بالاترین نرخ تورم از دهة ۱۹۸۰ شد و بزرگترین چالش کلان اقتصادی را در عصر مدرن بانکداری مرکزی ایجاد کرد. در این شرایط اصول بدیهی نظم جهانی از جمله عدم تجاوز به مرزهای جغرافیایی، عدم استفاده از سلاح‌های هسته‌ای و جایگاه بالای کشورهای ثروتمند در دوران تورم پایین همگی با هم زیر سوال رفتند. این آشفتگی در جهان حاصل سه شوک بزرگ است که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرند.
شوک اول: ژئوپلیتیک
بزرگترین شوک وارده به جهان در سال ۲۰۲۲ بدون شک در حوزه ژئوپلیتیک بوده است. نظم جهانی حاکم شده به رهبری آمریکا اکنون توسط رئیس جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، و به شکل عمیق‌تری به واسطه تشدید وخاومت روابط بین آمریکا و چین به چالش کشیده شده است. عزم آمریکا و کشورهای اروپایی در واکنش به پرخاشگری روسیه منجر به احیای ایده “غرب گرایی” و به ویژه اتحاد فراآتلانتیک³ شد، اما شکاف میان غرب و بقیه جهان را نیز افزایش داد. اکثر مردم جهان مقیم کشورهایی هستند که از تحریم‌های غرب علیه روسیه طرفداری نمی‌کنند. شی جین‌پینگ⁴، رئیس جمهور چین، صراحتا اعلام داشته که ارزش‌های جهانی که غرب بر پایه آن‌ها شکل گرفته است را نمی پذیرند. در این شرایط، شکاف اقتصادی میان دو اقتصاد برتر جهان در حال تبدیل شدن به واقعیت است و حمله چین به تایوان دیگر دور از ذهن نیست. سایر امور ژئوپلیتیک از جمله اتحاد بین آمریکا و عربستان سعودی مانند گذشته از قطعیت بالایی برخوردار نیستند.
شوک دوم: انرژی
جنگ در اوکراین باعث بزرگترین شوک از دهه ۱۹۷۰ به کامودیتی‌ها و نیز تغییر ساختار در سیستم انرژی جهان گردید. اهمیت اوکراین به عنوان یک صادرکننده اقلام کشاورزی به این معنی است که جنگ، خطر گرسنگی در مقیاس جهانی را افزایش داد؛ این امر اکنون با راهکار انتقال محصولات کشاورزی از طریق بندر اودسا⁵تعدیل گردیده است. اکنون برای بسیاری از کشورهای جهان بارزترین اثر یک درگیری نظامی در کشور دیگر، افزایش قیمت غذا و کود در داخل کشورشان می‌باشد. وابستگی مزمن اروپا به محصولات نفتی روسیه اکنون با تمایل پوتین به استفاده از صادرات گاز به عنوان سلاح به چالش کشیده شده؛ به گونه‌ای که طیف وسیعی از صنایع انرژی‌بر یک شبه غیرعملیاتی شدند، دولت‌ها مجبور به اعطای میلیاردها دلار تسهیلات به مصرف‌کنندگان گشتند و یافتن منابع جدید انرژی به یک ضرورت تبدیل شد. جالب این که تمام وقایع فوق الذکر در سالی اتفاق افتادند که پیامدهای تغییر اقلیم از سیل در پاکستان تا موج گرما در اروپا بیش از پیش در معرض توجه قرار گرفته بودند. حتی سبزترین احزاب اروپا پس از افزایش هزینه‌های انرژی خواستار بازگشایی معادن تعطیل شده زغال سنگ شدند و ایجاد تعادل بین قیمت منابع انرژی، ایمنی آن‌ها و پایدار بودنشان از لحاظ محیط زیستی اهمیت زیادی پیدا کرد.
شوک سوم: بی‌ثباتی اقتصادی
افزایش قیمت انرژی باعث وخامت اوضاع در رابطه با شوک سوم، فقدان ثبات در اقتصاد کلان، گردید. تورم مصرف‌کننده از اوایل ۲۰۲۲ رو به رشد بود و با غلبه تقاضای ناشی از برخورداری از بسته‌های حمایتی بر محدودیت عرضه پس از همه‌گیری کرونا تشدید شد. اما با افزایش قیمت انرژی و غذا، سطوح اوج تورم دیگر موقتی نبودند و حتی تورم دو رقمی نیز مشاهده گردید. در این شرایط، بانک‌های مرکزی جهان با پیروی از بانک مرکزی ایالات متحده، نرخ بهره را با سرعت و شدت کم‌سابقه‌ای طی ۴ دهه گذشته افزایش دادند. با نزدیک شدن به اواخر سال ۲۰۲۲ به نظر می‌رسد که شرایط اقتصاد کلان جهان با ثبات فاصله دوری دارد و وضعیت متاسفانه شباهت زیادی به دهه ۱۹۷۰ دارد.
چه انتظاری می‌توان از ۲۰۲۳ داشت؟
پاسخ به این پرسش کاملا به روند آتی سه شوک مذکور (ژئوپلیتیک، انرژی و اقتصاد) و تاثیرپذیری آن‌ها از یکدیگر بستگی دارد. به طور خلاصه باید گفت که وضعیت در کوتاه‌مدت چندان روشن و امیدوارکننده نیست و رکود در ۲۰۲۳ در انتظار اکثر کشورهای جهان است و حتی در برخی مناطق ریسک‌های ژئوپلیتیک با تضعیف اقتصاد شدت پیدا خواهند کرد. این وضعیت نامطلوب به طور مشخص در اروپا بیشتر نمایان خواهد شد، چرا که علیرغم پاییز معتدل و افت قیمت انرژی، زمستان سختی در ۲۰۲۲-۲۰۲۳ و نیز ۲۰۲۳-۲۰۲۴ در انتظار کشورهای اروپایی است. بسیاری از اقتصادهای اروپایی از پیش به مرز رکود رسیده‌اند و افزایش نرخ بهره با هدف کنترل تورم موجب کاهش مخارج مصرف‌کنندگان و افزایش بیکاری شده است.
بروز سرمای شدید، قیمت گاز و متعاقبا احتمال خاموشی‌های طولانی‌مدت را به شدت افزایش خواهد داد. دولت‌های اروپایی از طریق پرداخت یارانه‌های فراوان و تعیین سقف قیمتی برای حامل‌های انرژي توانسته‌اند تا به کنون (اواخر ۲۰۲۲) مصرف‌کنندگان را در برابر بدترین پیامدهای احتمالی حاصل از شوک قیمت انرژی محافظت کنند. اما این وضعیت نمی‌تواند برای همیشه ادامه یابد. بریتانیا به علت خسارات بلندمدت ناشی از برگزیت⁶ و مسائل پیش آمده از برنامه‌های لیز تراس⁷ مبنی بر کاهش مالیات‌ها و ضرر به بودجه در وضعیت وخیمی قرار دارد. در پی بی‌مسئولیتی دوران نخست‌وزیری تراس، بریتانیا برای بازسازی اعتماد بازار مجبور خواهد شد انقباضی‌ترین سیاست پولی را از بین گروه هفت کشور ثروتمند جهان در پیش بگیرد. همچنین ایتالیا، که همواره از نظر اقتصادی و سیاسی با مشکلات متعدد روبرو بوده و هم‌اکنون بریتانیا رقیب او شده، یکی دیگر از نگرانی‌هاست.
بزرگترین خطر ژئوپلیتیک این است که پوتین در میدان جنگ موفق نشود و برای فشار بیشتر بر نقطه ضعف‌های اروپا تلاش نماید. با نزدیک‌تر شدن زمستان، روسیه تلاش خود برای نابود کردن زیرساخت انرژي اوکراین را دو برابر کرده است. استفاده پوتین از گاز به عنوان سلاحی برای درهم شکستن اتحاد اروپای غربی در پشتیبانی از اوکراین تا اواخر ۲۰۲۲ با شکست مواجه شده است. اما او میتواند اقدامات شدیدتری انجام دهد و با خرابکاری در لوله‌های گاز خود در اروپا، تمامی (و نه فقط بخشی) از صادرات گاز را مختل کند. در صورت بروز چنین رویدادی، واکنش سایر کشورهای جهان به طور قطع خفیف‌تر از واکنش به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای خواهد بود؛ امادر عین حال، اوضاع در اروپا بسیار بدتر می‌گردد.
دومین موردی که ضعف اقتصادی در سال آینده بتواند منجر به خطر ژئوپلیتیک شود، به چین مربوط است. اقتصاد چین در حالی وارد سال ۲۰۲۳ می‌شود که با اشتباهات داخلی از جمله استراتژی کووید-صفر و ناتوانی در مواجهه با بحران املاک رو به وخامت است . علاوه بر این، رئیس جمهور چین لحن ملی‌گرایانه و پرخاشگرانه خود در قبال تایوان را تشدید کرده و در نشست حزبی خود در ماه اکتبر نسبت به طوفان‌های سیاسی خطرناک پیش رو هشدار داد و مداخلات خارجی در تایوان را تقبیح نمود. این احتمال وجود دارد که با تضعیف بیشتر اقتصاد چین در ۲۰۲۳، مناقشات پیرامون تایوان با هدف منحرف کردن افکار عمومی شدت بگیرد.
اما اقتصاد آمریکا در حالی وارد سال ۲۰۲۳ می‌شود که اساساً در مقایسه با چین و کشورهای اروپایی وضعیت بهتری دارد. احتمال دارد افزایش شدید نرخ بهره توسط فدرال رزرو اقتصاد را دچار رکود نماید، ولی با توجه به استقامت بازار کار و پس‌انداز خانوارها انتظار می‌رود رکود مذکور خفیف باشد. افزایش قیمت بنزین به تشدید تورم و آسیب به اعتبار دولت بایدن منجر شده، اما باید توجه داشت که آمریکا خود یکی از تولیدکنندگان محصولات انرژي بوده و از شوک قیمتی سال ۲۰۲۲ در این حوزه بهره برده است. عجیب اینکه انتظار می‌رود قدرت نسبی اقتصاد آمریکا در سال ۲۰۲۳، و نه ضعف آن، برای سایر کشورها به معضل تبدیل گردد. فدرال رزرو برای مهار تورم باید نرخ بهره را همچنان افزایش دهد، در نتیجه قدرت دلار تقویت شده و سایر بانک‌های مرکزی جهان مجبور به پیروی از این روند می‌شوند. از طرف دیگر شکاف در احزاب حکومت و ضعف در اقتصاد میتواند باعث تغییر در سیاستهای واشنگتن گردد؛ در چنین شرایطی احتمال کاهش حمایت‌ها از اوکراین و پشتیبانی شدیدتر از تایوان وجود دارد. در این صورت، پوتین جسورتر و شی جین‌پینگ خشمگین‌تر خواهد شد.
در جستجوی اخبار مثبت در میان آشفتگی‌های جهان
به طور خلاصه دلایل زیادی برای نگرانی از وضعیت جهان در سال ۲۰۲۳ وجود دارد؛ اما در دل این تاریکی روزنه‌های امید برای برخی از کشورها وجود دارد. برای مثال، اقتصاد کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل افزایش قیمت انرژی و نیز ارتقاء جایگاه این کشورها به عنوان مراکز تجاری در حال شکوفایی است. هند در سال ۲۰۲۳ جایگاه چین به عنوان پرجمعیت ترین کشور جهان را تصاحب خواهد کرد که امری مثبت تلقی می‌گردد؛ از طرف دیگر این کشور از تخفیف روسیه بر انرژی، رشد سرمایه‌گذاری داخلی و نیز توجه سایر کشورها به آن با هدف کاهش وابستگی به چین، بهره می‌برد. به طور کلی می‌توان گفت که اقتصادهای نوظهور نسبت به دوران رکودی قبل، در سال ۲۰۲۳ وضعیت بهتری خواهند داشت. در این شرایط آشفته امکان تردید درباره باورها و اصول فعلی نیز وجود دارد. برای مثال، اکنون این پرسش مطرح شده که آیا نیاز است بانک‌های مرکزی اقدامات انقباضی خود را تا رسیدن به سطح تورم ۲% ادامه دهند و آیا اصلا این هدف در شرایط کنونی جهان معتبر است.
جنگ در اوکراین و روزنه امید برای اقلیم
شوک انرژی از جانب جنگ در اوکراین میتواند به تلاش ها برای بهره‌مندی از منابع تجدیدپذیر انرژی شدت ببخشد. به گفته فاتح بیرول⁸، رئيس آژانس بین‌المللی انرژی، این وضعیت یک نقطه عطف در تاریخ انرژی بوده و حرکت به سمت انرژی‌های پاک را سرعت می‌بخشد. از طرف دیگر، واقعیت وابستگی به منابع فسیلی بیش از پیش نمایان و اهمیت گاز طبیعی به عنوان پلی به سمت آینده سبز تبیین گردید. در نهایت می‌توان انتظار داشت که مجموع این عوامل باعث دستیابی به یک سیستم جهانی انرژی پایدار، متنوع و ایمن گردد.
جمع‌بندی
پیامدهای ژئوپلیتیک و بلندمدت شوک های ۲۰۲۲ به راحتی قابل پیش بینی نیستند. صرف نظر از اینکه سرنوشت اوکراین چه باشد، بدون شک پوتین به هدف استراتژيک خود برای انکار موجودیت اوکراین دست نخواهد یافت. در مقابل، اوکراین کشوری بهره‌مند از حمایت غرب و دارای بزرگترین و تعلیم‌دیده‌ترین ارتش در اروپا خواهد شد. با اینکه اوکراین عضو ناتو نشده، تغییرات مذکور محاسبات امنیتی اروپا را دگرگون خواهد کرد؛ علاوه بر این، سایر کشورهای جنگ‌طلب را با تردید روبرو می‌کند. عدم همراهی اکثر اقتصادهای نوظهور با غرب علیه روسیه نشانه دیگری است مبنی بر عدم اتحاد کافی برای دفاع از آزادی. در نهایت می‌توان گفت، گرچه سال ۲۰۲۳ هنوز آغاز نشده اما نظم جهانی دچار تغییراتی شده و باید در انتظار تحولات بیشتر آن در سال‌های آتی بود.
منبع
¹ Collins English Dictionary
² Permacrisis
³ Transatlantic Alliance
⁴ Xi Jinping
⁵ Port of Odessa
⁶ Brexit: خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا
⁷ Liz Truss
⁸ Fatih Birol
